اختلال اتیسم (اوتیسم) طیفی از اختلالات رشدی عصبی است که عمدتا با علائم نقص در مهارت‌‌‌‌های اجتماعی، مهارهای کلامی و غیرکلامی، اصرار بر یکنواختی و علایق محدود، حرکت‌های تکراری و کلیشه‌ای، عدم همدلی و ارتباط چشمی و گستره دیگری از علائم و نشانه‌ها مشخص میگردد. این علائم در کودکان دارای اوتیسم به شکل و شدت متفاوتی مشاهده میگردد و همین امر نیز می‌تواند منجر به تشخیص سطح اختلال اوتیسم گردد.
فاکتور‌های خطرآفرین اوتیسم
جنس: پسران تقریبا چهار برابر بیشتر از دختران مبتلا به اوتیسم هستند.
زایمان زودرس: نوزادان زودرس متولد شده پیش از ۲۶ هفتگی خطر بیشتری برای ابتلا به اوتیسم دارند و البته این نوزادان همراه با وزن کم به دنیا می‌آیند که این مورد نیز از موارد افزایش ریسک اوتیسم میگردد.
تاریخچه خانوادگی: خانواده‌هایی که دارای یک فرزند مبتلا به اوتیسم هستند بیشتر در معرض داشتن فرزند دیگری با این اختلال‌اند. همچنین وجود برخی اختلالات مانند اسکیزوفرنی و اختلال اوتیسم در والدین نیز می‌تواند منجر به افزایش ریسک گردد.
سایر اختلالات: کودکانی که دارای شرایط پزشکی خاص هستند بیشتر احتمال دارد در معرض اوتیسم قرار داشته باشند.برای مثال سندروم ایکس شکننده (اختلالی ارثی که باعث اختلالات ذهنی میگردد)، اسکلروزتوبروز (شرایطی که منجر به تومور‌های خوش‌خیم در سیستم مغزی عصبی میگردد)، سندروم رت (بیماری ژنتیکی مختص دختر ها که باعث رشد کند مغز میگردد) و ناتوانی ذهنی.
سن والدین: مشخص گردیده‌است که بین سن بالای والدین (بالای ۳۵ سال) و یا سن پایین مادران (زیر ۲۰ سال) و افزایش اختلال اوتیسم ارتباط وجود دارد.
شرایط بارداری: فاصله بین بارداری‌ها مشخص گردیده است که اگر کوتاه باشد می‌تواند شرایط رحم مادر برای بارداری و پذیرایی مناسب از جنین را به خطر انداخته و ریسک اوتیسم را افزایش دهد. همچنین تغذیه مادر نیز می‌تواند یک فاکتور مهم برای این ریسک باشد هرچه تغذیه مادر نامناسب‌تر و عاری از غذاهای طبیعی و ارگانیک باشد می‌تواند خطر را بیشتر و بیشتر کند.
علائم و نشانه‌های اوتیسم چیست؟
۱) کودک مبتلا به اوتیسم اختلال تکلم دارد.
از نظر کلامی، کودک مبتلا به اوتیسم دچار تاخیر است. کودک طبیعی در یک سالگی می‌تواند تک کلمه ادا کند. در ۱٫۵ سالگی ۳-۲ کلمه را با هم ترکیب می‌کند. کودکان مبتلا به اوتیسم یا کلام ندارند یا در مقایسه با همسالانشان دچار تاخیر کلامی‌اند. برخی کلام دارند اما معنی دار نیست و کلام دیگران را اکو میکنند. این به معنی هوش بالای کودک نیست بلکه بدان معنی است که کودک درک و شناختی از محیط اطراف ندارد.
۲) کودک مبتلا به اوتیسم «من» نمی‌گوید.
کودک به محض آنکه «من» را درک می‌کند، دیگر از «نام خود» برای بیان خواسته هایش استفاده نمی‌کند. کودک مبتلا به اوتیسم شناختی از «من» ندارد و خود را با نام صدا می‌زند. می‌گوید: «به علی آب بدید!» این نشانه خوبی نیست. حتی کودک مبتلا ضمایر را هم اشتباه تلفظ می‌کند.
۳) ارتباط کودک مبتلا به اوتیسم یکطرفه است.
کودک مبتلا به اوتیسم نمی‌تواند درست ارتباط برقرار کند و گفتارش جهت‌دار نیست. ممکن است محتوای کلام با سنش متناسب نباشد. ممکن است بدون توجه به صحبت‌های دیگران فقط در مورد علایق خود صحبت کند. کودک مبتلا به اوتیسم نمی‌تواند تبادل اطلاعات کند. این کودکان به لبخند یا خستگی دیگران توجهی ندارند و قادر نیستند نوبت را رعایت کنند. آنها ارتباط یکطرفه برقرار میکنند و به همین علت ارتباطشان نمی‌تواند موثر باشد.
۴) واژه سازی کودک مبتلا به اوتیسم غیرطبیعی است.
ممکن است واژه‌سازی به شکل بازی در کودکان عادی هم دیده شود اما جایگزین کردن همیشگی واژه‌ها، مختص مبتلایان به اوتیسم است. مثلا کودک مبتلا به اوتیسم ممکن است همیشه به «باب اسفنجی»، «بنگی» بگوید.
۵) اوتیسم خفیف است، گاهی شدید است.
در گذشته اوتیسم به ۵ گروه تقسیم می‌شد. امروزه می‌دانیم که اوتیسم نوعی اختلال رفتاری است و طیف بندی دارد. ممکن است کودک تمام علائم را داشته باشد و در طیف شدید اوتیسم باشد. ممکن است فقط مشکل ارتباطی داشته باشد؛ مثلا نتواند دوست صمیمی داشته باشد و احساسات دیگران را درک کند و در گروه مبتلایان به اوتیسم خفیف دسته‌بندی میشود. مراقبت از کودکان مبتلا به اوتیسم به این دلیل اهمیت دارد.
۶) کودک مبتلا به اوتیسم ساعت ها با یک وسیله سرگرم میشود.
کودک طبیعی مدت توجه کوتاهی دارد، شاید نهایتا ۵ دقیقه با یک اسباب بازی بازی کند و بعد آن را رها کند و سراغ بازی دیگری برود. کودک طبیعی چون محرک های مختلف را آزمایش می‌کند، پیشرفت می‌کند اما کودک مبتلا به اوتیسم ساعت‌ها یک بازی تکراری انجام خواهد داد.
۷) کودک مبتلا به اوتیسم محو پنکه و لباسشویی میشود.
این کودک به چرخیدن یا به وسایلی که می‌چرخد مثل پنکه و لباسشویی علاقمند است. ممکن است ساعت‌ها خود را با تماشای آنها سرگرم کند. ممکن است زنجیری را تکان دهد یا به موسیقی های ثابت واکنش و علاقه شدید نشان دهد.
۸) کودک مبتلا به اوتیسم مثل کودکان دیگر بازی نمی‌کند.
این کودکان بازی‌های تخیلی ندارند. کودکان از ۱٫۵ تا ۲ سالگی وارد بازی‌های نمادین می‌شوند. ممکن است از یک تکه پازل به عنوان لیوان چای استفاده کنند. عروسک‌شان را روی پا بگذارند و تکان دهند. این بازی‌ها به رشد طبیعی کودک کمک می‌کند اما مبتلایان به اوتیسم این توانایی را ندارند. آنها با اسباب بازی‌ها آنگونه که باید بازی نمی‌کنند. ممکن است به جای راه بردن ماشین‌های اسباب بازی روی زمین، آنها را پشت هم بچینند و قطار کنند.
۹) تشخیص اوتیسم در بدو تولد ممکن نیست.
علائم اوتیسم در کودکان معمولا از ۹ ماهگی قابل تشخیص است اما در ۳-۲ سالگی کاملا مشخص میشود. در موارد بسیار خفیف ممکن است در نوجوانی یا جوانی تشخیص داده شود. علائم در ۳ حوزه ارتباط، کلام و علایق و رفتارهای تکراری دیده میشود.
۱۰) کودک مبتلا به اوتیسم ارتباط چشمی ندارد.
در موارد متوسط تا شدید، این کودکان ارتباط چشمی ندارند اما در موارد خفیف فقط ارتباط کلامی برقرار نمی‌کنند.
۱۱) کودک مبتلا به اوتیسم نبوغ خاصی در برخی مسائل دارد.
دو سوم کودکان مبتلا کم‌توان ذهنی هستند و یک سوم آنها هوش معمولی دارند. این کودکان در برخی مسائل نبوغ خاصی دارند. مثلا ممکن است علاقه خاصی به سیاره‌ها داشته باشند و با کمترین تلنگری اطلاعاتی را در این زمینه حفظ کنند. در زمان صحبت درباره این موضوعات در جمع، به پیام‌های ارتباطی دیگران مثل «بس است» یا «خسته شدیم» توجهی نمی‌کنند.
۱۲) کودک مبتلا به اوتیسم توان همذات پنداری ندارد.
کودک مبتلا به اوتیسم درک کاملی از احساسات دارد. او می‌تواند مادرش را بغل کند و ببوسد یا دلیل گریه‌اش را جویا شود. متاسفانه در سنین بالاتر که انتظارها از او بیشتر میشود، ممکن است در این زمینه دچار مشکل شود. کودک مبتلا به اوتیسم توانایی ذهن خوانی ندارد. نمی‌تواند به محیط توجه کند یا خود را جای دیگران بگذارد و احساسات دیگران را درک کند.
۱۳) اوتیسم در کودکان و نداشتن تفکر انتزاعی
تفکر پیچیده انتزاعی با رسیدن به نوجوانی کامل میشود. یک فرد عادی در نوجوانی متوجه ضرب المثل‌ها و کنایه میشود. مبتلایان به اوتیسم نمی‌توانند از مسائل نتیجه بگیرند و همین موضوع ارتباطشان را مختل می‌کند.
۱۴) کودکان مبتلا به اوتیسم یکپارچگی حسی ندارند.
این کودکان یکپارچگی حسی ندارند؛ یعنی در برخی از آنها آستانه درد بسیار بالا و در برخی پایین است. بعضی از آنها گاهی متوجه سوختگی‌های شدید نمی‌شوند و برخی با کوچکترین ضربه درد شدید حس میکنند. در مورد صدا هم همینطور است؛ گاهی یک کودک مبتلا صداهای بسیار آهسته را می‌شنود و به آن توجه دارد در حالی که متوجه صداهای بلند مثل صدای زنگ در نمی‌شود.
شیوه‌های ایجاد وافزایش رفتار مطلوب در کودک مبتلا به اوتیسم
روش تقویت مثبت
روش تقویت مثبت شیوه‌ای همگانی است که تمام افراد از آن از طریق ستایش، تعریف، تمجید و پاداش به نیرومند ساختن رفتار دیگران می‌پردازند. مانند دست کشیدن به سر کودک اُتیستیک جهت افزایش ارتباط چشمی. یکی از انواع روش‌های تقویت مثبت، تقویت افتراقی است.
تقویت افتراقی
شیوه‌ای است که در آن تلاش میگردد فراوانی رفتار مطلوب افزایش و رفتارهای نامطلوب کاهش یابد. هر بار که رفتار مطلوب رخ می‌دهد تقویت میگردد و این امر منجر به افزایش احتمال بعدی رفتار مطلوب در کودک مبتلا به اتیسم میگردد.به عنوان مثال هنگامی که در پی درخواست شما کودکتان موفق به قرار دادن تعدادی مکعب بر روی هم میشود به او تکه ای شکلات داده و با گفتن آفرین باعث افزایش یا تکرار رفتار در وی می‌شوید.
نکته: برای اینکه تقویت کننده برای کودک اتیستیک حد اکثر کارایی را داشته باشد لازم است تقویت کننده بلافاصله بعد از انجام رفتار مطلوب به او داده شود. مثلاً هنگامی که کودک ارتباط چشمی برقرار کرد فوراً او را بغل کرده و از کلمه آفرین استفاده کنید.
اقتصاد ژتونی
یکی از فنون بسیار موفق برای کودک مبتلا به اتیسم استفاده از روش‌های تقویتی بویژه در تقویت مثبت، اقتصاد ژتونی است که در اینجا با ارائه مثالی توضیح داده میشود.حسین کودکی است که با توجه به فراگیری اجابت مزاج در توالت، این کار را در خارج از توالت انجام می‌دهد. از او می‌خواهیم که از این به بعد برای این مساله به توالت برود و به ازاء هر بار انجام یک ستاره دریافت نماید و زمانی که ستاره‌هایش به تعداد مشخصی رسید به او جایزه تعلق می‌گیرد و در صورت نرفتن به دستشویی از او ستاره کم میگردد. به این شکل حسین فراگرفت برای به دست آوردن جایزه مورد نظر برای هر بار اجابت مزاج به توالت برود.
روش تقویت منفی
علاوه بر تقویت مثبت، تقویت منفی نیز موجب افزایش رفتار میگردد. تفاوت تقویت کننده منفی با تقویت کننده مثبت در این است که در تقویت کننده منفی جلوگیری از وقوع آن موجب افزایش رفتار مطلوب میگردد. هنگامی که کودک اتیستیک به دنیای درون خود فرو می‌رود یک صدای بلند(تقویت کننده منفی) موجب کاهش رفتار نامطلوب (قطع در خود ماندن) و افزایش رفتار مطلوب(ازخود بیرون آمدن) میگردد.
روش محو کردن
یکی دیگر از روش‌های افزایش رفتارمثبت، روش محو کردن محرکها است. یعنی محرکات کنترل کننده رفتار تدریجاً با محرکات کنترل کننده دیگر تغییر می‌یابند و به این روش محو کردن می‌گویند. حال با مثالی در مورد کودک اتیستیک مسئله را روشن می‌کنیم. یک پسر بچه اتیستیک به نام علی فقط گفته های دیگران را تقلید می‌کند و نمی‌تواند به چیزهایی که دیگران به او می‌گویند بطور مناسب پاسخ دهد. برای مثال وقتی از او می‌پرسند :اسمت چیه؟ در پاسخ می‌گوید اسمت چیه ؟ اسمت چیه؟ اسمت چیه؟ این یک مشکل کنترل محرک است که در آن سوالی که پرسیده میشود به جای پاسخهای مناسب، پاسخهای تقلیدی را بر می‌انگیزد. با استفاده از روش محو کردن مشکل این کودک بر طرف شد یعنی به او آموزش داده شد که در جواب به اسمت چیه؟ پاسخ درست بدهد . برای این منظور، ابتدا مربی تقویت کننده مناسب را مشخص کرد مانند آبنبات. سپس مربی علی را روی صندلی در مقابل خود نشاند و با صدای بلند از او پرسید اسمت چیه ؟ قبل از آنکه علی فرصت جواب دادن بیابد مربی خیلی سریع و بلند فریاد زد ((علی))علی کلمه علی را تقلید کرد و مربی این پاسخ او را با گفتن آفرین پسر و یک تکه آبنات تقویت کرد. بعد از تکرار این عمل برای بارها و بارها، مربی با صدای بلند از علی پرسید اسمت چیه ؟و او جواب داد ((علی)).
روش‌های تعمیم یا گسترش رفتار برای اتیسم
مهمترین اصل روانشناسی یادگیری که طبق آن رفتار از موقعیت‌های خاص یادگیری به موقعیت‌های دیگر گسترش می‌یابد اصل تعمیم است. تعمیم انواع مختلفی دارد یک نوع تعمیم آن است که رفتاری که در یک موقعیت خاص و در حضور یک تغییر دهنده رفتار یا مربی خاص آموخته شده است در موقعیت‌های دیگر یا در حضور مربیان دیگر نیز انجام شود.این پدیده را انتقال آموزش یا تعمیم محرک می‌نامند. به عنوان مثال حسین سلام کردن را فقط در مورد مربی خود به کار می‌برد و در جمع فقط به مربی خود سلام می‌کند. مربی او را به کلاسهای دیگر برده و از او می‌خواهد به تک تک مربیان دیگر هم سلام کند. نوع دوم تعمیم، نگهداری رفتار نام دارد که به ادامه رفتار پس از پایان برنامه تغییر رفتار یا آموزش گفته میشود و به آن استقامت رفتار هم می‌گویند.و نوع سوم تعمیم، تعمیم پاسخ است. منظور از تعمیم پاسخ این است که در نتیجه ایجاد تغییر در یک رفتار خاص رفتارهای دیگری از شخص نیز تغییر کند. که این پدیده را تغییر رفتار همزمان می‌نامند. برای مثال وقتی به کودک مبتلا به اتیسم آموزش شلوار پوشیدن را می‌دهیم همزمان با آن تشخیص جلو و پشت شلوار، بستن زیپ و دکمه آن نیز آموزش داده میشود.
